Een wereld van eerste keren: Céline Sciamma als eregast van IFA 2024

De eregast van IFA 2024, Céline Sciamma (1978), is zonder twijfel een van de meest toonaangevende makers van het moment. In haar films creëert Sciamma een wereld van eerste keren. De eerste verliefdheid, de eerste keer ergens bij horen. De momenten die het leven vormgeven.

In 2007 debuteerde Sciamma met Naissance des Pieuvres, het eerste deel van wat ze later een trilogie zou noemen, samen met Tomboy en Girlhood. De film kwam tot stand zonder enige regie-ervaring. Sciamma had al wel korte films geschreven, maar het was de eerste keer dat ze plaatsnam in de regisseursstoel. In de film wordt de timide en onbezonnen Marie bevangen door de schoonheid van Floriane, de aanvoerster van het synchroonzwemteam, maar synchroonzwemsters gaan met waterpolojongens, zo duidelijk zijn de verhoudingen in het zwembad. Ondanks dat ze op het eerste gezicht niet veel overeenkomen, neemt Floriane Marie onder haar hoede en ontstaat er iets tussen de twee. De toenmalige 27-jarige Sciamma liet met haar eerste film zien dat ze zich nog goed kon herinneren hoe je als vijftienjarige de zomer beleeft: als een gapend gat, vol tijd om te doden, vage plannen om te maken, onvervulde verlangens, hormonale onzekerheden en grote levensvragen.

Ook voor Tomboy uit 2011 richtte Sciamma haar blik op ‘de jeugd’. Eigenlijk net zoals in haar debuut verliest een groep kinderen tijdens een lange zomer zijn onschuld. Voor de tienjarige Laure bestaat er geen twijfel over: hij is een jongen geboren in een meisjeslichaam. Wanneer hij tijdens de zomervakantie met zijn ouders van de ene naar de andere stad verhuist, grijpt hij zijn kans: thuis is hij Laure, een tomboy, maar buiten op straat bij zijn nieuwe vrienden is hij Michaël. Voor de eerste keer hoort hij echt ergens bij. Eindeloos observeert Sciamma haar hoofdpersoon, hoe hij reageert op de groep om zich heen en de verwachtingen van hoe je je moet gedragen als jongen. Tomboy gaat dan ook over kijken en bekeken worden: hoe kun je aan iemand zien wie diegene is? Wie iemand écht is?

In Girlhood uit 2014 worden we meegenomen in de wereld van Marieme, een zestienjarig meisje uit de buitenwijken van Parijs. Ze maakt zich zorgen over haar maatschappelijke opties en de toekomst die in het vizier ligt, en nadat ze van school getrapt wordt, ontfermt een bende van stoere meiden zich over haar. Marieme sluit zich bij hen aan, wordt omgedoopt tot Vic, en doet mee aan feestjes, winkeldiefstal en vechtpartijen. Voor het eerst in haar leven breekt ze los en vecht ze voor de vrijheid om haar eigen keuzes te maken, ook al hebben die grootse gevolgen.

In interviews gaf Sciamma aan dat Girlhood haar laatste coming of age-film zou zijn. Het zou nog een aantal jaren duren voordat ze een nieuwe film maakte, maar ze schreef in de tussentijd wel scenario’s voor andere regisseurs. Zoals voor André Techiné, een maker die Sciamma al lang bewonderde. Samen schreven ze het scenario voor Quand on a 17 ans (2016), waarmee Sciamma eigenlijk tóch weer een coming of age-film maakte. In datzelfde jaar schreef ze het scenario voor de animatiefilm Ma vie de Courgette van regisseur Claude Barras.

In 2019 kwam ze met Portrait de la jeune fille en feu, waarmee Sciamma inderdaad de wereld van jongeren achter zich liet. Een kostuumdrama over een eerste, overdonderende, grote liefde. Universeel en tijdloos, ook al speelt het verhaal zich af in de achttiende eeuw. Op een afgelegen eiland bij Bretagne krijgt een kunstenares de opdracht het huwelijksportret van een vrouw te schilderen, maar deze vrouw staat niet te springen om het huwelijk, dus verzet ze zich tegen elke schilder die ooit een portret heeft proberen te maken. De kunstenares moet het dus zonder haar medeweten doen. Tijdens lange wandelingen observeert ze haar model uitvoerig: haar bewegingen, haar blik, haar gelaat, een zeldzame glimlach, en dan komt het moment waarop de kunstenares haar model voor het eerst écht ziet. “Wanneer je schaamt, bijt je op je lippen,” zegt de een. “Als je je ongemakkelijk voelt, adem je met een open mond,” zegt de ander. Portrait de la jeune fille en feu is ook een film over kijken en bekeken worden, waarmee Sciamma zich afvraagt hoe verlangen ontstaat.

Met Petite Maman uit 2021 keerde Sciamma toch weer terug naar de jeugd en het thema coming of age. Misschien wel Sciamma’s meest persoonlijke film, waarin ze vragen stelt over haar eigen jeugd en de relatie met haar grootouders. In de film volgen we de achtjarige Nelly, die na het overlijden van haar oma het huis en de omgeving waar haar moeder opgroeide verkent. In het bos ontmoet ze een ander jong meisje, dat haar helpt te begrijpen wie haar moeder echt is. Petite Maman gaat bovenal ook over zusterschap en verbondenheid, waarin Sciamma haar ‘female gaze’ naar voren laat komen.

Die vrouwelijke blik is een manier van omgaan met makers, karakters en ook het publiek, als tegenhanger van de ‘male gaze’ die juist benadrukt hoe we films én films maken vaak door de ogen van mannen zien. Een belangrijk uitgangspunt voor Sciamma, die zichzelf ziet als feminist. Dit uit ze niet alleen in haar films, maar ook daarbuiten. Zo sloot ze zich als een van de eersten aan bij de 5050 by 2020-beweging, die zich in heeft gezet voor gendergelijkheid in de (Franse) filmindustrie. In 2018 was Sciamma een van de organisatoren van een protest tijdens het Filmfestival van Cannes. Hierbij lieten 82 vrouwelijke filmmakers en actrices arm in arm op de rode loper hun stem horen voor gelijke rechten. 82, het aantal door vrouwen gemaakte films dat in de geschiedenis van het festival werd vertoond, tegenover de meer dan 1600 door mannen gemaakte films. Het is juist ook Sciamma’s tomeloze inzet voor gelijke rechten in de filmindustrie, waardoor ze als maker en als vrouw een onuitwisbare invloed heeft op de filmgeschiedenis. Dit maakt haar zonder meer de ideale eregast voor IFA 2024.

Op vrijdag 8 maart geeft Céline Sciamma om 19:15 uur een Director’s Talk met schrijver en filmmaker Renske Diks. De volgende dag, zaterdag 9 maart, zal Céline Sciamma de vertoning van Portrait de la jeune fille en feu om 14:00 uur persoonlijk inleiden.