Oude mensen zitten het liefst thuis met een dekentje over hun knieën. Toch? De meeste 75-plussers ergeren zich te pletter aan hoe hun generatie wordt voorgesteld, behandeld en genegeerd. In de Belgische documentaire Rebels verzetten ze zich tegen betutteling en doen ze er alles aan om gehoord te worden. IFA ging in gesprek met de regisseurs: Brecht Vanhoenacker, documentaire- en fictiefilmmaker, en Ann Peuteman, die zich verdiept in de rechten van ouderen en hierover onder andere het boek Rebels schreef.
Rebels gaat niet allen over ouderen, maar is ook door ouderen gemaakt. Waarom?
Ann: De film gaat in tegen hoe zij normaal in beeld worden gebracht. Je ziet een oude vrouw op wie wordt ingezoomd en dan komen de experts aan het woord. De insteek van onze film is om dat niet te doen. Je ziet 75-plussers die praten over de hindernissen waar zij zelf dag na dag tegenaan lopen bij het ouder worden. Er is geen voice-over en er komen geen experts in beeld, om mensen voor zichzelf te laten praten. Vreemd genoeg is dat een statement dat je tegenwoordig nog moet maken.
Waarom is de film juist op dit moment zo belangrijk?
Brecht: Ik denk dat de thematiek al langer dan vandaag relevant en actueel is en dat jammer genoeg zal blijven. Vijftig jaar geleden was de rol van 70-plussers misschien anders, maar nu lijkt deze doelgroep niet meer aan bod te komen; in maatschappelijke context én de media.
A: Voor mij is de timing heel belangrijk geweest. Mensen worden ouder, dus vroeger was het probleem er minder, want ze waren er niet. Mensen leven nu langer, hebben langer zorg nodig en leven langer in afhankelijke omstandigheden, maar ouderenrechten volgen niet.
B: Het wordt in de film ook geschetst wanneer Ghislaine het heeft over tweeverdieners, bij wie kinderen op de eerste plaats komen en grootouders achterblijven, maar er zijn meerdere aanleidingen.
A: Tijdens de pandemie ging er plots heel veel aandacht naar de oudste bevolkingsgroep, of die nu thuis woonde of in zorgcentra. Daar was ik aanvankelijk zeer enthousiast over, maar niet alle aandacht is vanzelf positief. Acties die van bovenaf worden opgezet en niet vanuit ouderen zelf, kunnen betuttelend zijn.
Wat moet er veranderen? Wat is het doel?
A: De eerste stap, en wat wij met Rebels proberen te doen, is werken aan de beeldvorming. Daar begint het allemaal mee. Er wordt vaak gepraat over discriminatie, maar veel gebeurt met de allerbeste bedoelingen en vanuit het beeld dat mensen vanaf een bepaalde leeftijd geen grote toekomstplannen meer hebben. In de samenleving wordt vooral ingezet op het comfort van ouderen, dan zal het wel genoeg zijn. De rebellen uit de film weerleggen dat. Erik wil nog te voet naar Rome en Greta debuteerde na de lancering van Rebels als fictieauteur. Ik kan Nadia al een week niet bereiken, omdat ze zoveel gevraagd is om les te geven op allerlei hogescholen. Het is door die beeldvorming dat wij vaak vooroordelen hebben over ouderen of zelfs beleid voor hen uittekenen. Ik blijf benadrukken: deze groep kan voor zichzelf spreken; dit zijn wilsbekwame volwassenen.
B: Ik kan mij alleen maar aansluiten bij wat Ann zegt. De opzet van de film was om die beeldvorming op scherp te zetten: bepaalde ideeën die in de werkelijkheid helemaal niet kloppen.
Er zijn verschillende mensen aan woord geweest. Is er achteraf een stem die jullie missen?
A: We hebben in april 2021 een oproep gedaan en daar zijn bijna 600 reacties op gekomen. Uiteindelijk hebben we acht mensen geselecteerd die representatief zijn voor heel veel ouderen. Mensen zeggen: “Ja, maar dat zijn uitzonderingen; de meeste 75-plussers zijn niet zo assertief.” Ik blijf zeggen: “Dat is onzin.” Het zijn krampachtige vooroordelen. Wat – een beetje tot mijn verbazing – niet aan bod komt is seksualiteit en intimiteit. Dat vind ik een gemis, maar het is de opzet van Rebels dat zij zelf bepalen waar het over gaat. Monika vond het bijvoorbeeld belangrijk om in de sportschool gefilmd te. Dat is voor mij de kracht van de film: het is echt hún film geworden.
B: Eenzaamheid is misschien ook iets achterwege gebleven, maar we hebben zo min mogelijk gestuurd. De acht mensen die we hebben laten spreken hebben veel te vertellen, dus er waren veel richtingen die we op konden. Monika was van alle acht degene die het meest de inhoud heeft gestuurd, maar ze heeft achteraf nooit geëist dat iets werd weerhouden of geschrapt.
A: Wat wij vanaf het begin allebei heel belangrijk hebben gevonden is dat je een bepaalde afspiegeling hebt. Daar horen dan ook mensen van kleur bij, maar die ben ik wel heel actief moeten gaan zoeken. Mensen met een migratieachtergrond hebben zich niet spontaan gemeld, wat misschien logisch is voor die generatie, omdat die gewend is het hoofd niet boven het maaiveld uit te steken.
Is de documentaire gemaakt met een specifieke doelgroep voor ogen?
B: Een breed publiek. De hoop was om een zo groot mogelijke groep te bereiken: vooral jonge mensen. Ik denk dat de ouderen in kwestie vrij bekend zijn met de thematiek van de film.
A: De boodschap is hetzelfde voor iedereen, van kinderen tot heel oude mensen. Mensen, hoe oud ze ook worden, willen altijd een manier vinden om dezelfde mens te blijven die ze altijd al zijn geweest én om de touwtjes over hun leven in handen te houden.
IFA 2024 heeft als overkoepelend thema ‘generaties’. Hoe denken jullie dat verschillende generaties deze film gaan bekijken?
A: Ik heb de film nu zo’n 90 keer gezien en het komt eigenlijk op hetzelfde neer: herkenning. Als je jezelf herkent in iemand uit een heel andere groep, doet dat je ook anders naar ze kijken. Bij ouderen zie ik vaak dat het hen een hart onder de riem steekt en ik heb dat zelf ook. Laatst zaten er nog allemaal tieners en twintigers bij een vertoning; die herkenden zich onder meer in Erik en Ghislaine.
B: Ik heb niet zo veel vertoningen bijgewoond, maar merkte dat dat gevoel van erkenning bij 70-plussers heel erg leeft en dat het heel belangrijk is dat we de beeldvorming rond die groep op een waardige, correcte en respectvolle manier hebben gedaan. Er wordt door jongeren heel enthousiast gereageerd. We hadden gehoopt dat Rebels zou worden opgepikt door publieke omroepen, maar het gegeven dat ouderen aan het woord komen of zelf het woord nemen lijkt voor televisie niet te volstaan.
A: Traditionele media houden enorm vast aan dat idee van verjonging en een jong publiek aantrekken, maar het is echt niet zo dat je met oudere mensen geen jong publiek aantrekt.
Rebels is op zondag 10 maart (11:00, zaal 4) te zien op IFA 2024. Te gast bij de vertoning is Richard Ridderinkhof, hoogleraar cognitieve veroudering aan de Universiteit van Amsterdam, die zich de afgelopen jaren heeft ingezet voor het bestrijden van seniorisme.
